Etienne en ik lezen samen het boek Gödel, Escher, Bach. Een basaal en ingewikkeld boek over de essentie van creatie. Hier lees je waarom. Dit blog gaat over de inleiding op Bach, pagina 3 tm 12.
We struinen de radiozenders af, op zoek naar een leuk liedje. Als we langs een gillende operazangeres komen, klinkt er protest vanaf de achterbank. “Klassieke muziek is saai, mam. Wie luistert daar nou naar?”
Ik krijg het een beetje warm.
Leren luisteren naar klassieke muziek hoort toch bij een nette opvoeding en ik heb totaal geen weerwoord. Ik ben het zelfs met ze eens!
Totdat ik de inleiding las van ons boek.
Het moet ergens midden van de 18e eeuw zijn geweest. Frederik de Grote was de koning van de Pruisen. Hij hield veel van muziek en had ongeveer 15 piano’s aan zijn hof staan.
Koning Frederik was behoorlijk onder de indruk van ene J.S. Bach, een componist die ontzettend goed kon improviseren op de piano. Een bezoek van Bach aan het koninklijk hof stond daarom hoog op de bucketlist van Frederik. Moet je je voorstellen hoe blij hij was, toen Bach na jaren wachten besloot langs te komen. Hij was toch in de buurt
“Mijne heren, de oude Bach is gekomen!”
De koning was in alle staten. Het ingeplande fluitconcert werd afgeblazen en Bach moest meteen bij de koning komen om een stukje te improviseren. Bach kon zich niet eens fatsoenlijk verkleden of uitrusten.
Op elke piano moest Bach een stukje te spelen.
Geïmproviseerd natuurlijk!
In die tijd gebruikten muzikanten als Bach een riedeltje als begin van hun improvisaties. Op basis daarvan varieerden ze verder.
Zo’n riedeltje heet in de klassieke muziek een thema.
Bach vroeg of de Koning een riedeltje ofwel thema wilde bedenken. Dat wilde de koning wel en hij kwam met een mega ingewikkeld thema op de proppen. Daar was bijna geen muziek van te maken!
Wil je weten wat het riedeltje van de koning was?
Luister dan naar de eerste 20 seconden van dit nummer op spotify. Niet verder luisteren dan 20 seconden hoor, want dan is de ontknoping straks veel minder leuk.
Bij dit Koninklijke thema moest Bach dus een fatsoenlijk muziekstuk fantaseren.
Als ik het boek goed heb begrepen ging dat ongeveer zo: Bach speelde eerst het thema één keer op de piano en daarna varieerde hij erop op los. Zo uit het hoofd, alsof het niets is.
Er zijn verschillende manieren om te variëren op een thema.
Eentje ken je vast al, dat is door er een canon van te maken. Een canon is omstebeurt een melodietje inzetten zoals bij Vader Jacob. Als je dat doet begint een liedje al best aardig te klinken.
Bach was de baas van de canon.
Hij zette niet alleen de melodietjes wat later in zoals bij Vader Jacob, hij deed ze soms een tempootje langzamer of sneller en soms zelfs achterstevoren. Of hij zette een canon op een andere toonhoogte in, dat heet trouwens een fuga in de klassieke muziek.
Toen Bach eenmaal thuis was, werkte hij 13 verschillende canons uit op basis van dat ene setje toontjes van de koning. Soms bedacht hij wel 6 verschillende stemmen. Dat schijnt behoorlijk bijzonder te zijn. Hij heeft alle canon en fuga uithoeken van het universum bezocht, en toch blijf je het Koninklijke thema erin horen.
Wil je een weten hoe dat klinkt als Bach gaat variëren op het koninklijke thema?
Doe dan exact wat hieronder staat.
Stap 1: Luister opnieuw naar dit muziekstuk, maar dan 60 seconden lang. De eerste 20 seconden hoor je het thema zoals Bach hem kreeg en daarna hoor je wat hij erbij improviseerde.
Stap 2: Zet het geluid nu minimaal 2x zo hard. Niet té hard natuurlijk, maar doe die volumeknop lekker omhoog.
Stap 3: Luister nu naar deze canon over hetzelfde thema.
En, hoe was het voor je?
Werd je ook omver geblazen net als ik? Respect voor Bach en al zijn variaties!
Maar Bach had nog iets unieks bedacht.
Hij maakte een eindeloos stijgend canon op het thema: Canon per Tonos. Het begint met de eerste ronde van het thema. De laatste toon gaat dan over in de eerste toon van het volgende stukje en klinkt de muziek ineens een stukje hoger. De verandering van een toonhoogte heet modulatie.
Na zes modulaties gaat de muziek ineens weer terug naar de toonsoort waarmee het stuk begon.
Iemand met een scherp muzikaal oor denk dan: “Hè? Hoe doet hij dat?”
Het is een magische lus!
Hier kun je de canon beluisteren. Zelf hoor ik de lus niet zo goed. Dus als jij het wel hoort, leer ik graag van je.
Die magische lus, is waar het boek om gaat.
Het gaat over oneindigheid.
Over hoe een eindpunt naadloos over gaat in een nieuw begin.
Zonder dat je dat meteen door hebt.
En wie was er nog meer een magische lussen meester?
Juist ja, M.C. Escher met zijn tekeningen. Je kent vast deze tekening wel.
Het boek dat wij lezen gaat over de magische lussen van muziek, kunst en wiskunde.
Wat de verbanden zijn tussen die lussen en wat we daaruit kunnen leren.
Ik ben razend benieuwd of ik het überhaupt ga begrijpen.
Wat denk jij?
In ieder geval blijf ik de volgende keer in de auto wél luisteren naar radio 4. Op zoek naar canons, fuga’s en modulaties.